Aandacht voor een nieuw mensbeeld

Alles wat ik in deze serie heb beschreven zou je kunnen zien als een lange introductie op deze domeinen. Om dit artikel te kunnen begrijpen is het nodig om enig zicht te hebben op hoe het Aandachtmodel is opgebouwd. Een samenvatting is te lezen via deze link.

Het Aandachtmodel is opgebouwd uit clusters van eigenschappen die om een bepaalde reden bij elkaar horen. De vier basisidentiteiten, die ik aanduid met de termen ZIJN, BESCHERMING, VERBINDING en VERBEELDING, zijn clusters van eigenschappen die samenhangen met één van de drie vormen van aandacht. Een basisidentiteit is dus gekoppeld aan levensaandacht, verbindende aandacht, óf focusaandacht. Omdat het leven een mix is van meerdere vormen van aandacht, komen we de basisidentiteiten in hun pure vorm als het goed is niet zo veel tegen. Het is niet gezond om te lang achter elkaar in gedachten te zijn, jezelf te moeten beschermen, of in verbinding te zijn. Te lang in gedachten zijn is het lichaam verwaarlozen. Lange tijd jezelf beschermen geeft veel stress. Je zou kunnen zeggen dat te vaak te lang gebruik maken van één vorm van aandacht op een gemankeerd leven wijst.

Gezond leven is drie soorten aandacht naast elkaar in harmonie inzetten. Toch is het goed dat we ons in de basisidentiteiten hebben verdiept, want daarmee hebben we het eigene van de drie vormen van aandacht en de daaruit ontstane eigenschappen en houdingen onderzocht. Daarbij heb ik voor focusaandacht twee basisidentiteiten onderscheiden, namelijk BESCHERMING en VERBEELDING. De ene is fysiek, bestaat uit lichamelijke processen en heeft als taak het lichaam en het leven te beschermen. De andere is verbeelding, onderdeel van de cultuur, en heeft als taak de cultuur te beschermen. Deze laatste heb ik de draak genoemd, onder andere vanwege de mysterieuze macht die ze heeft over mensen.

Bij het beschrijven van de eigenschappen van de basisidentiteiten bleek al dat deze vaak beïnvloed worden door eigenschappen uit de andere basisidentiteiten. Logisch, want om te leven werken de verschillende vormen van aandacht natuurlijk zo goed mogelijk samen en zo ontstaan houdingen en eigenschappen die aangestuurd worden door twee, of drie vormen van aandacht. Tot nu toe heb ik amper aandacht besteed aan deze samenwerking. Dat ga ik pas in dit artikel doen. In dit artikel beschrijf ik de levensdomeinen.

Een levensdomein is de clustering van houdingen en eigenschappen die in de regel ontstaan uit twee vormen van aandacht en bijbehorende eigenschappen. In het model liggen de levensdomeinen tussen de basisidentiteiten in en zijn gevuld met de kleuren van de basisidentiteiten. Ik ga uit van zes verschillende levensdomeinen. De vier basisidentiteiten kunnen namelijk op zes verschillende manieren onderling verbonden worden. In de linkerafbeelding hieronder zijn de levensdomeinen als zes gestippelde vormen aangegeven.
Ik verdeel de levensdomeinen in twee categorieën, de natuurlijke - en de cultuurgebonden levensdomeinen. Het verschil tussen de twee categorieën is dat de cultuurgebonden levensdomeinen met VERBEELDING verbonden zijn en de natuurlijke levensdomeinen niet. In de middelste afbeelding zijn de drie natuurlijke levensdomeinen te zien als tweekleurige balletjes en in de rechter afbeelding zijn de drie culturele levensdomeinen als tweekleurige balletjes te zien. Ze zijn herkenbaar aan de gele kleur van de verbeelding.

In de afbeelding hiernaast zijn de zes levensdomeinen weergegeven. De drie natuurlijke levensdomeinen zijn aangeduid met de begrippen STERK ZIJN, VERTROUWEN en RESPECT. De drie culturele levensdomeinen zijn aangeduid met de begrippen CONTROLEREN, EXPERIMENTEREN en EERBIED. (Ik gebruik hoofdletters om aan te geven dat het een clustering betreft van verschillende houdingen en eigenschappen.)

Ieder domein vraagt een andere houding. STERK ZIJN vraagt om een onbuigzame houding, terwijl experimenteren beweeglijkheid vraagt. Zij zijn in het model elkaars tegenover gestelden. Dat geldt ook voor CONTROLEREN en VERTROUWEN. CONTROLEREN vraagt om inspanning, terwijl VERTROUWEN vraagt om ontspanning. Al onze houdingen en eigenschappen zijn op deze manier fysiek te duiden en voordat ik je meeneem op een reis langs de 6 levensdomeinen, neem ik je eerst even mee terug naar de basis van het Aandachtmodel: de relatie tussen de drie vormen van aandacht en onze fysieke houding, want onze houding is niets anders dan een kwestie van aandacht.

Houding, een kwestie van aandacht

Onze pluriforme aandacht bepaalt ons leven. Ze bepaalt wat we doen, hoe we in het leven staan en hoe we ons lichaam gebruiken, ofwel wat onze houding is. Dat is belangrijk om te blijven herhalen, want hoewel we als mens een indrukwekkend aantal mogelijkheden en eigenschappen bezitten, komen ze allemaal voort uit slechts drie variabelen waarmee we ons lichaam en ons gedrag kunnen sturen. Dat zijn de mate van aanwezigheid, de mate van spanning en de mate van focus.

In hoeverre ben je aanwezig, dan wel afwezig.

Aanwezigheid wordt ‘geregeld’ door de levensaandacht (blauw in het model). Alles wat we met ons lichaam doen vereist aanwezigheid. Ons bestaan, onszelf beschermen en in verbinding zijn, zijn vormen van aanwezigheid. Hoe meer je jezelf beschermt en hoe meer je in verbinding bent, hoe meer je aanwezig bent. Verbeelding vraagt geen aanwezigheid. Hoe meer je in gedachten bent, hoe meer je afwezig bent.

In hoeverre is je houding open, dan wel gesloten.

Openheid en geslotenheid zijn het gevolg van touwtrekken tussen verbindende aandacht (groen in het model) en focusaandacht (rood in het model). Verbindende aandacht maakt ons onderdeel van een groter geheel en zorgt er voor dat we op een open manier aanwezig zijn. Focusaandacht brengt (doel)gerichtheid en vermindert dus de openheid.
Hoe meer verbindende aandacht, hoe meer je houding open is. Hoe meer focusaandacht, hoe meer je houding gesloten is.

In hoeverre ben je ontspannen, dan wel gespannen.

Ook de mate van spierspanning en stress in het lichaam is het gevolg van touwtrekken tussen verbindende aandacht en focusaandacht.

Hoe meer je jezelf toestaat in verbinding te zijn, door spanning los te laten, hoe meer ontspannen je bent. Hoe meer je bezig bent met beschermen, hoe groter de innerlijke spanning zal zijn. Zowel ontspannen als gespannen zijn zijn dus processen die aanwezigheid creëren.

In de afbeelding staan de drie fysieke houding-variabelen vermeld zoals ze van toepassing zijn op de verschillende basisidentiteiten. Vertaald naar schuifknoppen zou je de volgende drie schuifknoppen kunnen maken.

Aanwezig -----O------------- Afwezig

Ontspannen -----------O------ Gespannen

Geen focus (open) ----------O------- Volledige focus (gesloten)

Ik begin met de drie natuurlijke levensdomeinen. Voor de houdingen en eigenschappen die daarin geclusterd zijn hebben we geen verbeelding nodig. We hoeven ons niks voor te stellen. Er is geen draak. De houdingen en eigenschappen hebben een directe relatie met de realiteit.

Het is goed om daar even bij stil te staan. VERBEELDING heeft namelijk zo’n impact op ons leven dat we bijna zouden vergeten dat het grootste deel van wie en wat we zijn totaal losstaat van verbeelding, getuige de drie basisidentiteiten ZIJN, BESCHERMING en VERBINDING en de drie natuurlijke levensdomeinen VERTROUWEN, STERK ZIJN en RESPECT.

Het levensdomein VERTROUWEN vormt het midden van de linkerkant van het model. Het vormt de verbinding tussen ZIJN en VERBINDING, staat onder invloed van levensaandacht en verbindende aandacht en wordt gekenmerkt door een bijzondere aanwezigheid. Dit domein is namelijk het enige levensdomein dat niet verbonden is met focusaandacht. Het vormt daardoor een soort vrijplaats en dat is precies de reden dat het centraal staat in vrijwel alle vormen van heling. Haar eigenschappen worden gekenmerkt door openheid, loslaten en acceptatie.

In dit domein zijn geen doelen, geen verlangens, er wordt niet beschermd, er is geen geloof, geen ego, afspraken, of verwachtingen. Er is alleen VERBINDING en ZIJN. Gaat dat goed dan gaat dat samen met gevoelens van vreugde en tevredenheid die ons zelfverzekerd laten zijn. Ik heb daarom zeker zijn centraal gezet in het domein.

In dit domein vinden we naast vertrouwen en zekerheid ook gehechtheid, empathie en gevoelens die we herkennen als liefdevol, aandachtig en geven zonder voorwaarden. Is er wat mis in ons ZIJN en onze VERBINDING, dan ontstaan er zorgen. Omdat we dan gebruik gaan maken van meer focusaandacht, gaan deze zorgen gepaard met gevoelens van onthecht- en onzeker zijn, waardoor het steeds moeilijker wordt om nog vertrouwen te hebben en empathisch te zijn. We verhuizen met onze houding dan naar een ander levensdomein.

In dit domein is ons lichaam ontspannen en aangesloten, onze buik is zacht, onze tong ontspannen en onze aandacht gericht op het leven, zodat we goed kunnen luisteren en liefdevol aanwezig kunnen zijn. Communicatie gaat vooral op gevoel, want in dit domein gebruiken we weinig woorden.

Vertrouwen is als geloven met je lichaam en voelt ongeveer hetzelfde als in verbinding zijn. Omdat vertrouwen een uitdijende, gevende beweging is, vind ik het beter om te spreken van geven van vertrouwen, dan het hebben van vertrouwen.

Ook empathie is niet iets wat je hebt. Het is wat gebeurd als je in verbinding bent en afgestemd bent op de ander. Dan ga je als vanzelf meevoelen en kun je voelen wat de ander voelt.

Verbinding, vertrouwen en empathie zorgen ervoor dat mensen zich gezien en gehoord voelen, omdát ze ook echt gezien en gehoord worden. Door deze ‘echtheid’ kan gehechtheid ontstaan. Gehechtheid is een soort beklijven van gevoelde verbinding, vertrouwen en empathie, van gezien worden, die zekerheid biedt op Zijnsniveau (je bestaat, omdat je gezien wordt). Het gaat om een wederzijds erkende en gevoelde relatie. Als de gevoelde verbinding eenzijdig is, spreek ik liever van loyaliteit dan van gehechtheid, of hechting.

Ik ben zelf erg enthousiast over de houdingen en eigenschappen in dit levensdomein. Ik zou het daarom graag centraal in het model zetten en het leven er omheen draperen, maar dat is niet realistisch. Realiteit is dat mensen om verschillende redenen lang niet altijd goed gehecht zijn. Bijgevolg is het vaak moeilijk om vertrouwen te geven en empathisch te zijn. Om ons staande te houden in een wereld met uitdagingen, heeft de natuur ons verschillende eigenschappen gegeven. In het model zijn die verdeeld over twee andere levensdomeinen, namelijk STERK ZIJN en RESPECT. Ik zal eerst STERK ZIJN toelichten.

STERK ZIJN

Dit levensdomein vormt het centrum van de bovenkant van het model en de verbinding tussen de twee basisidentiteiten ZIJN en BESCHERMING. Het wordt aangestuurd door levensaandacht en focusaandacht en wordt gekenmerkt door grote fysieke aanwezigheid. De eigenschappen van dit domein zijn te omschrijven als bescherming door zijn. Dat resulteert in verschillende vormen van inactieve bescherming, zoals weerstand, dragen van niet-fysieke last en inhouden, ofwel sterk zijn.

Dit is het domein van aanpakken en schouders eronder, van niet klagen, maar dragen, van tevreden zijn met wat je hebt en niet meewaaien met elke modegril, of nieuw idee. Het is de plek van vaste gewoonten en patronen die we liever niet ondervragen, want ook dit domein kent vooral lichaamstaal en weinig woorden.

Door te (ver)dragen wordt een zwaar leven draaglijk. Als we veel last te dragen hebben, dan brengt dat echter wel wat risico’s met zich mee in de vorm van slijtage en overbelasting. Waar we vroeger vooral te maken hadden met fysieke last door zwaar werk en slechte leefomstandigheden, hebben we in onze moderne maatschappij vooral te maken met niet-fysieke last. Deze last is niet te zien, maar belast het lichaam wel degelijk. Mensen kunnen gebukt gaan onder verantwoordelijkheid, onzekerheid, trauma's, angst en/of zorgen. Dat kan gemakkelijk leiden tot schouder-, nek- en rugklachten en ook tot relatieproblemen, want dragen van last en sterk zijn heeft een directe invloed op de houding en creëert een weerstand in het lichaam, die ons fysiek en mentaal beperkt. Als we last dragen, of die nu fysiek is of niet, zijn we minder beweeglijk, minder flexibel en kunnen minder goed in verbinding zijn.

Niet alle weerstand levert een beperking op. Een gezonde weerstand maakt ons immers minder vatbaar voor ziektes. Met weerstand die ons beperkt bedoel ik niet-functionele weerstand in de spieren. Van nature is de weerstand in de spieren een kortstondige fysieke reflex op een niet gewenste en/of onverwachte gebeurtenis. Iemand trekt bijvoorbeeld onverwacht aan je arm. In onze cultuur gebruiken we deze fysieke reflex echter ook om de zwaarte van het leven te (ver)dragen. Het lichaam zet zich dan schrap en richt zich op sterk zijn. Als deze fysieke houding lange tijd aanhoudt, kan zij als het ware vergroeien met het lichaam en onderdeel worden van iemands identiteit.

Dit heeft grote gevolgen voor onze houding en gedrag en dus ook op hoe anderen ons ervaren. Als we last dragen en ons inhouden zijn we, vaak zonder dat we het zelf doorhebben, veel minder leuke mensen dan we zouden kunnen zijn en hebben we veel minder aandacht voor anderen dan we zouden kunnen hebben. Dragen van niet-fysieke last en niet-functionele interne weerstand zijn daardoor een soort sluipmoordenaars voor relaties.

Omdat we in dit domein weinig woorden gebruiken en vooral gebruik maken van lichaamstaal, en omdat de focusaandacht zorgt voor een gekleurd beeld van de werkelijkheid, is het lastig om met mensen die in de weerstand zitten een genuanceerd gesprek te voeren. Dat wil echter niet zeggen dat je niet naar hen kunt luisteren! Als je iemand die in de weerstand zit wilt bereiken, kun je het beste zelf het goede voorbeeld geven en je eigen weerstand opgeven. Dat doe je door los te laten, vertrouwen te geven en empathisch te zijn. Met andere woorden, door respectvol te zijn.

RESPECT

Dit levensdomein staat onder de invloed van verbindende aandacht en focusaandacht en verbindt BESCHERMING met VERBINDING, de twee basisidentiteiten die ons sociale gedrag bepalen, daarin twee uitersten vertegenwoordigen, maar ook één zijn.

Het domein verbindt loslaten met beschermen, contact maken en afstemmen met buiten houden, vechten en vluchten. Dat klinkt als de verbinding tussen uitersten, maar in een wereld waarin alles met alles verbonden is bestaan geen uitersten, alleen verschillen en diversiteit. Een respectvolle houding is dan ook holistisch van karakter en maakt dat we om kunnen gaan met verschillen, ook als we die niet kunnen overzien. Vanwege het holistische karakter, dat ook eigen is aan VERBINDING, vergroot respectvol omgaan met verschillen het gevoel van verbonden zijn en harmonie.

Respectvol zijn is omgaan met verschillen in de wetenschap dat alles één is en onderling verbonden. Respect is daarom essentieel in het gesprek over maatschappelijke vraagstukken waarover grote verschillen van mening bestaan. Respect tonen, of respectvol zijn, doen we door zekerheid en vertrouwen te geven en door empathisch te zijn. Dat kan zich uiten in goed luisteren, helpen en verzorgen, maar ook door te genieten. Dat is dan ook de levensles die mensen die een zware tijd achter de rug hebben ons geven: geniet van ieder moment. Carpe diem, pluk de dag.

Respect werkt naar twee kanten. Het betekent niet alleen dat je bereid bent om een ander te helpen, of te verzorgen, het betekent ook dat je zelf om hulp kunt vragen en je kunt laten verzorgen als dat nodig is. Het betekent dat je van het leven kunt genieten en ook dat je een ander van het leven kunt laten genieten.

Respect versterkt de sociale cohesie tussen mensen, maar hoe word je respectvol? Kinderen worden er niet mee geboren zover ik weet. Ik ga er vanuit dat het een houding is die zich ontwikkelt in een respectvolle omgeving. Als die hypothese klopt, dan zou dat betekenen dat gebrek aan respect het gevolg is van het ontbreken van een respectvolle omgeving.

Respect tonen voor mensen die anders denken, of zich gedragen op een manier die je niet begrijpt en/of afkeurt, is moeilijk, zeker als je geen goed zicht hebt op de verschillen die er zijn, en het wordt onmogelijk als je je superieur, of inferieur voelt aan de ander. Vanuit die houding kun je elkaar niet helpen, verzorgen, laat staan van elkaar genieten.

Helpen is naar mijn idee een natuurlijke reflex van mensen die in verbinding zijn. Verzorgen gaat een stapje verder dan helpen, omdat er dan sprake is van afhankelijkheid, waardoor de gelijkwaardigheid in een ander daglicht komt te staan. Iemand respectvol verzorgen lijkt me daarom een kunst op zich, zeker als het volgens protocol en gecontroleerd moet gebeuren. Ik heb veel respect voor mensen die dat kunnen.

Tot slot van dit domein wil ik nog kort iets zeggen over genieten als vorm van respect. Daarmee bedoel ik opleven van verbinding. Je kunt van alles genieten wat je verbinding doet opleven. Dat kan een negengangendiner zijn, maar ook een glas water. Genieten als vorm van respect staat los van verlangen en kent geen verbeelding. Hoe minder verbeelding komt kijken bij je genot, hoe meer het te maken heeft met het respectvol genieten in dit tussendomein. Genieten van wat IS in het NU, ook als het niet is wat je zou kiezen, is respectvol zijn naar het bestaan en het leven en misschien wel de mooiste vorm van respect.

De culturele levensdomeinen

De drie levensdomeinen die verbonden zijn met VERBEELDING vormen de culturele levensdomeinen. Ik heb ze CONTROLEREN, EXPERIMENTEREN en EERBIED genoemd. Alle drie zijn ze op een unieke manier een steunpilaar voor de cultuur en de bescherming daarvan. De een door te controleren en te belonen, de ander door te ondervragen en het experimenteren te bevorderen en zo culturele ontwikkeling mogelijk te maken en de laatste door een geloofskader te scheppen waarin dit allemaal zin geeft aan het leven.

Qua houding worden deze levensdomeinen gekenmerkt door een bepaalde mate van focus en afwezigheid. Ik zal ze alle drie apart toelichten. Ik start met CONTROLEREN en sluit af met EERBIED.

Dit levensdomein vormt het centrum van de rechterkant van het model en is de verbinding tussen VERBEELDING en BESCHERMING, twee basisidentiteiten die een vergaande vorm van samenwerking kennen, want de eigenschappen worden in beide identiteiten aangestuurd door focusaandacht en staan allemaal in het teken van bescherming. Dit domein kun je daarom zien als het controlecentrum van onze persoonlijke én onze culturele bescherming en is naar mijn idee op dit moment maatschappelijk gezien het meest dominante levensdomein.

Alles wat van hieruit aandacht krijgt wordt als vanzelf belangrijk. Dat heeft vaak meer met de verkleuring door focusaandacht te maken, dan dat de dingen ook echt belangrijk zijn. Het is het centrum van zakelijkheid, activisme, nationalisme, heldendom en romantiek, maar ook van de wapenwedloop, terreur en anti-terreur. Hier zijn influencers aan het werk, wordt geld verdient, worden huizen gebouwd, wegen aangelegd, carrières gemaakt en gebroken en vinden misdaden tegen de menselijkheid en vechtscheidingen plaats.

De stuwende kracht van dit domein is de altijd aanwezige onzekerheid. Die heeft alles te maken met de houding van afwezigheid die samenhangt met VERBEELDING. Het is het domein waar geloven en omgaan met gevaar en behoeften met elkaar versmelten, waardoor er altijd een gevoel van dreiging en/of tekort komen bestaat. De signaalgevoelens die dit gevoel begeleiden zijn hunkering, behoedzaamheid, de wens naar meer duidelijkheid en de angst voor verwarring. Om de onzekerheid, die eigen is aan dit domein, het hoofd te bieden, hebben we in de loop van duizenden jaren enkele bijzondere eigenschappen ontwikkeld, zoals controleren, verantwoordelijkheid, verlangen en verheerlijken. Ik zal ze alle vier kort toelichten.

Met controleren bedoel ik ‘omgaan met mogelijk gevaar, of gebrek, door afspraken belangrijk te maken’. We geloven dat we op deze manier minder onzeker hoeven te zijn. Ons geloof in controleren ligt ten grondslag aan de macht van wetgeving, overeenkomsten, procedures, protocollen en bureaucratie, maar zet ook sloten op deuren en hekken om percelen.
Door deze eigenschap kunnen we akkoorden sluiten en afspraken maken op een schaal waarop dat door middel van direct contact niet meer mogelijk is. Het grote risico is echter dat, als afspraken en akkoorden leidend worden, er minder ruimte is voor vertrouwen en empathie. Je houden aan de afspraak, ook als die over onbelangrijke dingen gaat, wordt dan een kernwaarde en je niet houden aan een afspraak leidt tot wantrouwen en afwijzing. In de toeslagenaffaire zien we welke maatschappelijke missers daaruit voort kunnen komen. Maar ook de kwaliteit en aantrekkelijkheid van de zorg en het onderwijs hebben te leiden onder de controlezucht van de overheid. Controleren als houding is daarnaast ook verantwoordelijk voor veel persoonlijke relaties die vast komen zitten. Controleren werkt namelijk niet goed voor levensprocessen. Die zijn eerder gebaad met zekerheid, vertrouwen en empathie en die verhouden zich slecht met controleren.

Zoals ik schreef is controleren 'omgaan met mogelijk gevaar, of gebrek, door afspraken belangrijk te maken'. Dat ‘belangrijk maken’ gebeurt door mensen en systemen verantwoordelijkheid te geven. Alleen als mensen zich verantwoordelijk opstellen kan een controlesysteem werken. Mensen die hun verantwoordelijkheid niet nemen, zijn dan ook een last voor het systeem. Verantwoordelijkheid staat onder invloed van focusaandacht, brengt spanning in het lichaam en focus.

Verantwoordelijkheid heeft een brede reikwijdte. Het gaat van je houden aan een afspraak, tot het naleven van je kernwaarden. Verantwoordelijkheden kunnen elkaar makkelijk bijten, wat dilemma’s en stress oplevert. Je wilt aandacht hebben voor je werk, maar ook voor de mensen met wie je je verbonden voelt; duurzaam leven, maar ook genieten van luxe; vrij, maar ook loyaal zijn.

Sterk gevoelde verantwoordelijkheid kan fysiek aanvoelen als vechten, of redden. Beide kleuren je waarneming. Dat betekent dat hoe actiever je je verantwoordelijkheid invult, hoe meer je de wereld ziet door een gekleurde bril, hoe meer stress je zult ervaren en hoe meer je uit verbinding zult gaan, hoe goed bedoelt je intentie ook is. Dat wordt versterkt, omdat verantwoordelijkheid ook onder invloed van VERBEELDING en geloven staat, waardoor je altijd in zekere mate afwezig zult zijn, want VERBEELDING creëert afwezigheid.

Je kunt stellen dat hoe groter de gevoelde verantwoordelijkheid is, hoe groter de stress en afwezigheid en hoe onredelijker het gedrag zal zijn dat daaruit voortkomt, zeker als mensen die eenzelfde soort verantwoordelijkheid voelen samen gaan werken en vijandbeelden gaan creëren. De mix van geloof en vechten, die de basis is van diep gevoelde verantwoordelijkheid, heeft in de geschiedenis al voor heel veel ellende gezorgd. Ik denk aan de kruistochten, de Holocaust, de Rwandese genocide uit 1994, maar ook aan onderlinge concurrentie en machtsstrijd tussen bedrijven en personen, waardoor gezinnen, families en gemeenschappen uiteen vallen.

Verantwoordelijkheid laat zich, naast het geloof in controleren, vooral leiden door verlangen. Verlangen om er bij te horen, goed te doen, of het verlangen naar een beloning. Verlangens zijn wat mij betreft iets anders dan behoeftes. Onder behoeftes versta ik dat wat je graag wilt hebben, omdat je het echt nodig hebt, zoals lucht, voedsel, rust, slaap en erkenning. Verlangens zijn zaken waarvan je je verbeeldt dat je ze nodig hebt, zoals een goed cijfer, gerechtigheid, vakantie, eten waar je trek in hebt en luxe artikelen. Verlangens zijn onderdeel van je ego (VERBEELDING) en zijn onderdeel van het beschermen van de cultuur. Verlangens zijn verbonden met focusaandacht. Behoeftes zijn verbonden met levensaandacht. Verlangens voel je daarom hoog in je lichaam.

Verheerlijken, vereren, of adoreren, is de overtreffende trap van verlangen en staat ook onder invloed van zowel onze BESCHERMING als onze VERBEELDING. Het is een versmelting van verwachtingen (=verbeelding) met hartstocht en begeerte (= bescherming). Iets dat bestaat in de reële wereld wordt het object van geloof. Zo maken we van een mens een held en van een verhaal, of gedachte een overtuiging waarin we geloven, die we kunnen vereren en op een voetstuk kunnen plaatsen. Een man die muziek maakt, wordt een popster, een schilderij wordt kunst en iemand met charisma een leider, of goeroe.
Verheerlijking zonder voorbehoud voelt aan als liefde en wordt ook zo benoemd, maar omdat ze gebaseerd is op geloof en focus, gaat ze gepaard met afwezigheid en spanning. Deze liefde voelt daarom spannend en zal constant bevestigd moeten worden wil ze blijven bestaan. Deze liefde kan, anders dan de liefdevolheid in VERTROUWEN, omslaan in haar tegendeel. Mensen kunnen van geloof veranderen en kunnen mensen, of idealen, die ze eerder verheerlijkten afwijzen en zelfs gaan haten.

Ik denk dat de onderlinge samenhang tussen verering, controlesystemen en verantwoordelijkheid het verhaal is van een cultuur. Niet het hele verhaal natuurlijk, want een gezonde cultuur is veel breder dan deze drie eigenschappen. Naast CONTROLEREN moet er ook sprake zijn van zingeving en ruimte om dingen uit te proberen. De houdingen en eigenschappen die dat mogelijk maken, vinden we in de andere twee levensdomeinen die verbonden zijn met VERBEELDING. Ik begin met een toelichting op EXPERIMENTEREN.

EXPERIMENTEREN

Dit is het midden van de onderkant van het model. Het heeft een totaal ander karakter dan het vorige domein. Waren de eigenschappen in dat domein de tanden van de draak die zich ergens in vastbijten, dan vormen de eigenschappen in dit domein de vleugels van de draak.

Dit domein wordt aangestuurd door zowel focusaandacht als verbindende aandacht. Hoe vrij de draak mag vliegen wordt bepaald door de verdeling van die twee. Hoe meer verbindende aandacht, hoe meer ruimte om te experimenteren. Hoe meer focusaandacht, hoe meer de experimenten aan verwachtingen moeten voldoen. Dit is de basis voor het verschil tussen vrije, ofwel autonome, en toegepaste kunst en wetenschap.

Dit domein is de verbinding tussen VERBEELDING en VERBINDING, tussen geloven en loslaten. Die verbinding creëert een bijzonder soort open houding waarmee de draak haar vleugels kan spreiden en kan vliegen. Dit is de houding waarnaar Einstein verwees toen hij zei dat verbeelding vleugels heeft. Met deze houding kunnen we namelijk onze verwachtingen, en datgene wat we geloven beetje bij beetje loslaten en datgene wat we weten beetje bij beetje ontwikkelen en veranderen. Dat doen we, heel simpel, door dingen uit te proberen, ofwel door te experimenteren.

Geholpen door onze verbeelding en door heel veel te experimenteren heeft een natuurlijke eigenschap als nieuwsgierigheid uit kunnen groeien tot eigenschappen die de basis vormen voor het ontstaan en ontwikkeling van culturen, zoals het besef van niet weten, inventiviteit en creativiteit, die de voedingsbodem zijn voor kunst, ontdekkingsreizen, wetenschap en de persoonlijke ontwikkeling van de mens.

Beseffen dat je iets niet weet, klinkt voor ons als een normale eigenschap, maar is eigenlijk een hele bijzondere eigenschap. Het vraagt een gecoördineerde samenwerking tussen het ego en in verbinding zijn. Binnen die samenwerking zorgt het ego voor een wens naar duidelijkheid. Je wilt iets weten, of begrijpen. VERBINDING zorgt voor de mogelijkheid om het huidige weten en geloven los te kunnen laten en onduidelijkheid toe te kunnen laten, onder andere via ongecensureerde indrukken van de werkelijkheid. Deze mix van ‘wensen’, ‘loslaten’ en ’objectief waarnemen’ staat beter bekend als inspiratie, invallen en helder zien, horen, weten, et cetera, die weer leiden tot creativiteit en inventiviteit. Samen vormen ze de tweede motor achter de bescherming van de cultuur.

Ik vind het ongelooflijk wat VERBEELDING de mens aan mogelijkheden heeft gegeven. Verdeeld over twee levensdomeinen heb ik een aantal eigenschappen beschreven die we daarvoor inzetten. We zijn in staat om ongelooflijke dingen te creëren. Toch denk ik dat dit domein het grootste kunststukje van de draak is en daarmee een waardige afsluiter van de zes levensdomeinen die in dit hoofdstuk langs zijn gekomen. Dit hoofdstuk behelst namelijk de verbinding tussen ZIJN en VERBEELDING, twee basisidentiteiten die vanuit hun wezen niets met elkaar gemeen hebben. Het kunststukje is de schijnbare omkering van de afhankelijkheid.

De eigenschappen van ZIJN, het gegeven dat je bestaat, leeft en verbonden bent, hebben biologisch gezien geen verbeelding, of geloof nodig om goed te kunnen functioneren. Als aan de basisbehoeften wordt voldaan voel je je tevreden in je ZIJN. Omgekeerd ligt dat anders. VERBEELDING is namelijk volledig afhankelijk van ZIJN. Het gedeelte van ons brein wat verantwoordelijk is voor verbeelding, kan alleen functioneren in een levend lichaam. Anders gezegd: om te kunnen leven hoeven we niet te geloven, om te kunnen geloven, moeten we wel leven.

Toch is het VERBEELDING gelukt om iets te creëren waarin ZIJN en VERBEELDING niet alleen met elkaar verbonden zijn, maar waarin VERBEELDING de dienst uitmaakt. Dat uit zich in houdingen en eigenschappen als eerbied, zingeving, loyaliteit en integriteit. Daarin staat de mens, haar bestaan en het leven centraal, maar is onze verbeelding sturend. Ons bestaan en de manier waarop we ons leven in zouden moeten richten worden het onderwerp van onze gedachten en ons geloof. En dat is, zonder dat we het door hebben, de omgedraaide wereld. Het is immers niet ons ZIJN dat zinvolheid, of een doel nodig heeft om naar tevredenheid te kunnen bestaan. Het is onze VERBEELDING die ons laat geloven dat het leven zin moet hebben. Het is onze draak die zich afvraagt: “Waarom zijn wij op aarde?” Als we deze vraag serieus willen nemen, moeten we ook de draak serieus nemen. Een hele slimme zet van de draak. Petje af!

Dit levensdomein staat onder invloed van levensaandacht en focusaandacht, de perfecte kiemgrond voor levensfilosofie, religie en ethiek. Daarin wordt nagedacht over de zin van het leven; wordt het leven heilig verklaard; worden beloftes gedaan van een paradijs; wordt ons verteld dat iedereen er toe doet en dat mensen rechten hebben, maar wordt ons ook verteld dat de ene mens meer waard is dan de andere. Dit levensdomein is de basis voor gesprek en debat over de zin van het leven, normen en waarden en leefregels.

Binnen dit domein heb ik eerbied centraal gezet. Met eerbied bedoel ik het toeschrijven van intrinsieke waarde aan iets dat bestaat en/of leeft. En hoewel daarin het bestaan en het leven centraal lijken te staan, levert dat, benaderd vanuit VERBEELDING al snel morele stellingnames en leefregels op, ofwel afspraken over wat goed is en wat niet. Eerbied en eer worden, zo ver ik kan overzien, dan ook altijd gekaderd door verbeelding.

Als je, vanuit eerbied voor het leven, gelooft dat het leven zin heeft, dan heb je iets nodig waarin je kunt geloven: een goed verhaal, kernwaarden, of desnoods gewoonten. Lukt het niet om te geloven dat het leven zin heeft en heb je vooral twijfels, dan kun je flink in de war raken en van slag zijn. Het is mogelijk de basis voor burn out, of depressie. Zingeving gaat samen met eerbied voor het leven. Het is een vorm van eerbied, van intrinsieke waarde toekennen aan iets dat bestaat op basis van verbeelding, op basis van een idee. Dat geldt ook voor loyaliteit en integriteit. Ook dat zijn vormen van eerbied. Ik zal dat kort toelichten.

Ben je loyaal, dan heb je eerbied voor diegene, of datgene waaraan je loyaal bent. Het is je eer te na om de ander, of je overtuiging, te laten vallen. En daarbij geldt: no questions asked. Echte eerbied is namelijk onvoorwaardelijk, net als verering. Het is een eenzijdige verbondenheid zonder wederkerigheid, gestut door geloof, morele kaders en leefregels. De basis voor eerbied is ten slotte intrinsieke waarde. Zo kan een kunstenaar poep in een blik doen en het kunst noemen, kan een regering mensen dood laten gaan van de honger en het vrije markt noemen en kan een geestelijk leider mensen verbieden te zijn wie ze zijn en het religie noemen. Het wordt geaccepteerd vanuit eerbied en loyaliteit.

(Verbondenheid leidt tot loyaliteit, maar de sterkte van de verbondenheid bepaalt niet de sterkte van de loyaliteit. Die wordt vooral bepaald door de invloed van focus-, dan wel verbindende aandacht. Focusaandacht versterkt de loyaliteit, verbindende aandacht vermindert de loyaliteit.)

Loyaliteit vormt het cement van onze maatschappij, omdat loyaliteit er voor zorgt dat we in de pas blijven lopen. Daardoor kunnen controleren en verantwoordelijkheid hun werk doen, geholpen door experimenten en creativiteit. Er ligt een bijzondere en giftige relatie tussen controleren en verantwoordelijkheid aan de ene kant en eerbied en loyaliteit aan de andere. Ik denk wel eens dat hoe groter de controle, hoe groter de gevoelde verantwoordelijkheid en loyaliteit zullen zijn. Want hoe groter de controle, hoe groter het gevoel van verraad zal zijn als je niet kunt voldoen aan de veronderstelde verwachtingen.

Eerbied en loyaliteit worden gesterkt door integriteit. Integriteit is de eigenschap die ons eerlijk en betrouwbaar maakt. Integriteit verbindt zingeving en loyaliteit met ons gedrag in het dagelijks leven dat in het teken staat van onze persoonlijke en collectieve verantwoordelijkheid.

Een bijzondere vorm van loyaliteit is de zijnsloyaliteit, waarbij je loyaal bent naar de mensen waarvan je het leven hebt gekregen, met name je vader en je moeder. De intrinsieke waarde van hun bestaan is enorm, want zonder hen zou je niet bestaan. Dat maakt dat kinderen onder de meest bizarre omstandigheden loyaal kunnen blijven aan hun ouders. Wat overigens niet wil zeggen dat zij er ook een goede band mee hebben. Als er bijvoorbeeld door het gedrag van een vader, of moeder spanning ontstaat tussen aanwezig en afwezig zijn, wordt er des te meer een beroep gedaan op eerbied en loyaliteit van de kant van het kind. Maar het kind zal weinig verbinding voelen en de ouders zullen moeilijk vertrouwen kunnen geven. Dat zal een goede band in de weg staan. Daarmee bijt de draak zichzelf in de staart.

Als alle vier de basisidentiteiten samenwerken

Opgeteld zijn er in dit artikel in de zes levensdomeinen ongeveer twintig verschillende houdingen en eigenschappen langsgekomen. Natuurlijk hebben we veel meer houdingen en eigenschappen en zijn er, net als kleuren, oneindig veel variaties mogelijk, waarbij de mogelijkheden alleen maar toenemen als drie of vier basisidentiteiten samenwerken. Ter afronding van dit hoofdstuk wil ik, ter illustratie, enkele bijzondere eigenschappen benoemen die nog niet langs zijn gekomen. Ik heb gekozen voor nederigheid, ondersteunen, dankbaarheid, moed, flexibiliteit, regelen en wijsheid. Dit zijn slechts enkele eigenschappen die te benoemen zijn.

-Nederigheid is respect gecombineerd met ZIJN.
-Ondersteunen is gecontroleerd verzorgen.
-Dankbaarheid is een mix van eerbied en respect en brengt de vier basisidentiteiten samen.
-Moed is een soort mix van vertrouwen en verantwoordelijkheid.
-Flexibiliteit is een mix van vertrouwen, verbinding en actiegerichtheid, ofwel bescherming.
-Regelen is een combinatie van controleren en/of verantwoordelijkheid en verbinden, want probeer maar eens iets te regelen zonder verbinding te maken.
-En tot slot wijsheid. Die heb ik in het midden gezet, omdat wijsheid geen kant kiest en het beste van de vier basisidentiteiten in zich verenigt. Het is een houding én een eigenschap die accepteert, beschermt, loslaat én gelooft.

Alle menselijke houdingen en eigenschappen kunnen op deze manier begrepen en verwoord worden. Ik nodig je van harte uit om eigenschappen en houdingen, waar je meer zicht op wilt krijgen, te onderzoeken met het Aandachtmodel als referentiekader.

Afronding

De brede basis van het Aandachtmodel is hiermee afgerond. Ik zal de laatste zijn om te beweren dat het model nu volledig is. Geen enkel model is volledig, zoals geen enkel verhaal alles vertelt. Mijn wens is wel dat het model volledig is in die zin dat het de hele mens serieus neemt, zowel het lichaam als het leven, onze bescherming, onze behoeften, onze verbeelding en onze verbinding.

Het model is niet eenvoudig, maar het zal ook geen jaren kosten om het eigen te maken. Ik schat dat je met een korte cursus en het lezen van de theorie al een heel eind komt. Daarnaast is en blijft oefening natuurlijk nodig. Gelukkig biedt het leven daarvoor voldoende mogelijkheden.

In het volgende en laatste artikel in deze reeks zal ik een korte handleiding voor het model beschrijven.

Dank je wel voor het lezen van dit artikel. Heb je opmerkingen, of vragen, laat dan een reactie achter. En vond je het interessant, dan doe je me een groot plezier door de serie artikelen te delen met mensen waarvan je denkt dat het hen zal inspireren.

Hans de Win

Links naar de verschillende artikelen in deze serie Aandacht voor een nieuw mensbeeld:

Aandacht voor een nieuw mensbeeld – de levensdomeinen

Aandacht voor de levensdomeinen

Houding, een kwestie van aandacht

De natuurlijke levensdomeinen

VERTROUWEN