Aandacht voor aandacht

Aandacht,

we gebruiken het de hele dag om van alles en nog wat te doen. Het stelt ons in staat om te denken, te onderzoeken, contact te maken, afspraken te maken én ook om ze na te komen. Maar weten we eigenlijk wat aandacht is of hoe het werkt? Het lijkt me gezond om daar eens wat langer bij stil te staan. Dat wil ik om te beginnen doen door enkele verschillende ideeën over aandacht op een rij te zetten. Daarna wil ik het belang van aandacht onderstrepen, kennis delen en ingaan op de relatie tussen aandacht en de kwaliteit van het leven. Ik sluit af met een oproep om met elkaar in gesprek te gaan om ontwikkeling te stimuleren.

Er bestaan verschillende ideeën over wat aandacht is. Op Wikipedia vond ik bijvoorbeeld deze omschrijving: “Aandacht is het cognitief proces van het gericht waarnemen van de omgeving.” Ik heb Wikipedia hoog zitten, maar mijn gevoel en mijn ervaring zeggen me dat deze omschrijving om verschillende redenen niet klopt. Dieren, kleine kinderen, maar ook volwassenen hebben prachtige aandacht die niet gekoppeld is aan cognitieve processen en aandacht is in veel gevallen niet gekoppeld aan waarnemen. Ik schrijf bijvoorbeeld dit artikel met aandacht, maar gelukkig leest u niet wat ik waarneem.

Ik heb ook omschrijvingen gevonden waarin aandacht wordt gezien als een synoniem van denken, maar ik hoef niet lang te denken om te beseffen dat ook dat niet klopt. Als je ergens van geniet, bijvoorbeeld een mooi landschap, een bloem, de warmte van de zon, of muziek, dan lukt dat alleen als je met aandacht aanwezig bent zonder na te denken over datgene waarvan je geniet.
In weer een andere omschrijving wordt aandacht meer algemeen omschreven als gerichte belangstelling of interesse, maar ook dat voelt niet kloppend. De reclames waar mijn aandacht naar toe getrokken wordt hebben bijvoorbeeld zelden mijn interesse. Tenslotte wordt aandacht wel eens verwart met bewustzijn. Ik kwam de omschrijving ‘mentaal bewustzijn van het hier en nu’ tegen, maar ook dat is naar mijn idee een te beperkte omschrijving, onder andere omdat het voorbijgaat aan de somatische (lichamelijke) aspecten van aandacht.

Aandacht valt wat mij betreft niet samen met denken, waarnemen, een cognitief proces, belangstelling, interesse, of bewustzijn, maar het heeft wel met al deze gebieden te maken. Het lijkt er op dat aandacht groter is dan en de voorwaarde is voor denken, waarnemen, leren, interesse en bewustzijn en dat er zonder aandacht dus helemaal geen waarneming, denken, interesse, of bewustzijn zou zijn; geen leven dus zoals wij dat kennen. Dat betekent dat aandacht de basis is van ons menselijke bestaan.

De basis van het menselijk bestaan

Dat is nogal wat. Toch? Het betekent bijvoorbeeld dat aandacht een belangrijke motor is achter de ontwikkeling die wij als mens hebben doorgemaakt van de oertijd tot nu. Natuurlijk hebben we die ook te danken aan ons enorme brein, maar zoals een benzinemotor benzine nodig heeft, heeft ons brein aandacht nodig om te kunnen werken. Maar aandacht is niet alleen de basis voor ontwikkeling, het zorgt ook voor cohesie en verbinding in maatschappelijke en sociale systemen.

Politiek, onderwijs, industrie, zorg, wetenschap, kunst, handel, media, opvoeding, vriendschappen en familierelaties; ze worden allemaal gestuurd door aandacht. Iedere relatie, ieder idee en iedere afspraak: het kan alleen bestaan als er aandacht voor is. Alles wat we waarde toekennen, of dat nu relaties, geld, natuur, klimaat, objecten of activiteiten zijn: het krijgt zijn waarde, omdat er aandacht voor is en áls er aandacht voor is. Wat zouden de olympische spelen zijn als er geen aandacht voor was?
Maar het is niet alleen de áánwezigheid van aandacht die invloed heeft op ons leven en onze maatschappij. Ook de áfwezigheid van aandacht heeft enorm veel invloed. Je kunt daarbij denken aan verwaarlozing en eenzaamheid, maar ook aan het klimaat, of aan afspraken die vergeten worden. En het is ook niet zo dat aandacht altijd positief werkt. Denk bijvoorbeeld aan mishandeling, of een controle waar u niet op zat te wachten. De invloed van aandacht op het leven is enorm. Laten we eens wat beter kijken naar hoe we aandacht gebruiken.

Verschillende soorten aandacht

Iedereen heeft aandacht en kan het gebruiken. We hebben er geen volledige controle over, maar we hebben er wel wat over te zeggen, de een meer dan de ander. Je kunt veel, weinig, of geen aandacht hebben en je kunt het meer of minder richten. Dat klinkt allemaal zo vanzelfsprekend, dat het onzin lijkt om te benoemen, totdat we gaan beseffen wat de gevolgen kunnen zijn van de verschillende manieren waarop we aandacht gebruiken. Een korte uitleg:

We kunnen aandacht op verschillende manieren gebruiken. In dit artikel wil ik me beperken tot de twee manieren die we sociaal inzetten. We kunnen het richten, of we kunnen het ‘niet-richten’. Het richten van aandacht zou je focussen kunnen noemen. Het 'niet-richten' van aandacht zouden we ontspannen aanwezig zijn kunnen noemen. In het dagelijks leven hebben we allebei nodig. Door te focussen kunnen we doelgericht werken, reflecteren en bestuderen. Als je niet goed kunt focussen, bijvoorbeeld omdat je ziek bent, kun je ook niet goed doelgericht werken. Focusaandacht zit hoog in het lichaam en zou je ook hoge aandacht kunnen noemen. Het is oplettende aandacht waarbij het brein erg actief is. De aandacht die we gebruiken om ontspannen aanwezig te zijn, zit veel lager in het lichaam en wordt gegenereerd vanuit ons centrum. Deze aandacht zouden we ook brede aandacht kunnen noemen. Het maakt dat we contact maken met de wereld rondom ons. Het geeft ons rust, stabiliteit en het gevoel dat we verbonden zijn. Als je weinig brede aandacht hebt, ben je minder stabiel en onrustig.

Het is niet vanzelfsprekend om op hetzelfde moment te focussen én ontspannen aanwezig te zijn. Het gebruik van de ene vorm van aandacht gaat vaak koste van de andere vorm van aandacht. Een ander punt om bij stil te staan is de relatie tussen de soort aandacht en de spanning in ons lichaam: focussen brengt spanning, terwijl ontspannen aanwezig zijn ontspanning brengt.
Ontspannen aanwezig zijn moet niet verward worden met gebrek aan focus, of aan niet aanwezig zijn. Naast de twee vormen van aandacht die ik heb genoemd, kun je namelijk ook geen aandacht hebben. Ik zal dit verder uitwerken in het volgende artikel net als de relatie tussen focusaandacht en het beschermingsmechanisme.

Aandacht en kwaliteit van leven

Een gezonde mix van de verschillende vormen van aandacht is voorwaarde voor een gezond leven. Veel focus maakt ons onrustig en gestrest. We voelen ons snel aangevallen en gaan gemakkelijk in de vecht-, vlucht-, of bevries-stand. Dat maakt het contact met andere mensen er niet makkelijker op. Ontspannen aanwezig zijn maakt ons rustig, maar soms als het nodig is om aan de slag te gaan zullen we over moeten schakelen naar focusaandacht. Lukt dat niet, dan kunnen we niet doen wat nodig is en dat kan weer veel spanning oproepen, vooral bij degenen die willen dat je iets gaat doen. Ook niet gezond voor de relatie dus.

We moeten goed beseffen: aandacht brengt ons heel veel moois: intimiteit, relaties, communicatie, onderwijs, zorg en ondersteuning, kennis en apparaten die ons leven makkelijker maken en muziek, films, boeken, toneel, eten en drinken waar we van genieten. Dank je wel dus lieve aandacht.
Aan de andere kant weten we ook dat een tekort of niet de juiste aandacht het leven zwaar kan maken. Denk aan media-aandacht die meer kwaad doet dan goed, aan onderwijs en zorg die niet aansluit bij de basisbehoeften, aan eenzaamheid, onveilige gehechtheid, relatie- en opvoedproblemen, of aan stress gerelateerde problematiek, zoals: hart en vaatziekten, vermoeidheid, somberheid, burn-out, slaap-, concentratie- en eetproblemen. In al deze gevallen hebben de problemen te maken met een tekort of een teveel van een bepaalde vorm van aandacht. In de meeste gevallen gaat het om een teveel aan focusaandacht en een tekort aan ontspannen aanwezig zijn. In al deze gevallen kan een andere mix van aandacht de problemen lichter kan maken, verhelpen, of voorkomen.

Wat het leven ook zwaar kan maken zijn aandacht gerelateerde stoornissen. Ik denk dan niet alleen aan stoornissen die men nu al in verband brengt met aandacht zoals AD(H)D, autisme en gehechtheidsproblematiek, maar ook aan aandoeningen, zoals verslaving, depressie, suïcide, PTSS en dementie, die naar mijn idee ook aandacht gerelateerd zijn.

Ik heb een sterk vermoeden dat alle succesvolle interventies, therapieën en methodieken aandacht gerelateerd werken en ik denk ook dat er nog veel te ontwikkelen is op dat gebied. Naarmate we beter gaan begrijpen hoe aandacht werkt, zullen we het gedrag van mensen niet alleen beter kunnen begrijpen, maar, veel belangrijker, we zullen het beter kunnen accepteren en daardoor met meer overzicht en rust op een gezonde manier bij kunnen sturen als dat nodig is. De kwaliteit van leven zal dan voor heel veel mensen flink toenemen.

Samen ontwikkelen

Als we als samenleving gezond willen ontwikkelen, dan is het naar mijn idee belangrijk om met elkaar de samenhang te gaan zien tussen de kwaliteit van ons leven en de manier waarop en waarvoor we aandacht hebben. Die twee zijn namelijk altijd met elkaar verbonden. Via Saam-leven wil ik een bijdrage leveren aan die gezonde ontwikkeling en wil ik het gesprek aangaan met iedereen die professioneel te maken heeft met aandacht gerelateerde problematiek. Ik denk daarbij onder andere aan therapeuten, artsen, maatschappelijk werkers, leraren, politici, beleidsmakers, leidinggevenden en onderzoekers (en daarbij vergeet ik vast een heleboel belangrijke beroepen).

Ik zou zeggen: laat een reactie achter, of neem contact op.

Hans de Win